Ψυχολογία και Θεολογία

Οι συνέπειες της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής
στην προσωπική, πνευματική πορεία και την ποιμαντική πράξη

του Νικήτα Καυκιού

«Καθαρθήναι δει πρώτον, είτα καθάραι
σοφισθήναι και ούτω σοφίσαι
γενέσθαι φως και φωτίσαι
εγγίσαι Θεώ και προσαγαγείν άλλους
αγιασθήναι και αγιάσαι...»
Aγ. Γρηγορίου Θεολόγου:
Περί Ιερωσύνης Λόγοι, ΛΓ’

- Τα συναισθήματα, τα βιώματα και η συμπεριφορά προκύπτουν μέσα από αναρίθμητες, πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις οι οποίες είναι αδύνατον να προσδιορισθούν με απόλυτη ακρίβεια. Oι ψυχολογικοί παράγοντες παρεμβαίνουν και διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό τη νοοτροπία, τις αξίες, τις δραστηριότητες, την κοσμοθεωρία και την πνευματική πορεία.
- Οι Άγιοι Πατέρες ερμηνεύουν την ψυχική ζωή με βάση τις θεολογικές προϋποθέσεις της Εκκλησίας αλλά και την προσωπική και ποιμαντική τους εμπειρία. Συνήθως δεν γνωρίζουν και δεν παίρνουν υπόψη τους την επίδραση που ασκούν οι ψυχολογικοί παράγοντες στην πνευματική ζωή. (Σημ.1) Δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στα πάθη και την κάθαρση του νου. Πάθη ονομάζουν τις εγωκεντρικές, ψυχικές παρορμήσεις όπως: φιληδονία, λαγνεία, λαιμαργία, οργή. Στη ρίζα των παθών βρίσκεται ο εγωισμός (φιλαυτία, υπερηφάνεια). Η πάλη του ανθρώπου για κάθαρση δεν γίνεται μόνο ενάντια στους λογισμούς και τις παρορμήσεις αλλά και ενάντια στις σατανικές δυνάμεις του σκότους. Τα πάθη υποκινούνται από τον εκπεσώντα Αρχάγγελο Εωσφόρο ο οποίος πειράζει τον άνθρωπο για να εμποδίσει τη σωτηρία του.
Οι Άγιοι ασκητές ερμηνεύουν τα νευρωσικά συμπτώματα απλά και μόνο ως πάθη τα οποία εξαρτώνται από την προαίρεσή και υποκινούνται από τον διάβολο. Με αυτό τον τρόπο υποπίπτουν στο σφάλμα του πνευματικού αναγωγισμού. Ανάγουν δηλαδή στην πνευματική διάσταση και ερμηνεύουν με τα ερμηνευτικά κλειδιά της πατερικής θεολογίας δεδομένα που ανήκουν πρώτιστα στην φυσική, τη βιολογική και την ψυχολογική διάσταση. (Σημ.2)

- Οι ψυχολόγοι εξετάζουν από μια διαφορετική προοπτική τα εσωτερικά, ψυχικά δρώμενα. Δεν ενδιαφέρονται για τα πάθη που εμποδίζουν το δρόμο της σωτηρίας αλλά για τα βιώματα, τα συναισθήματα και τις πεποιθήσεις που εμποδίζουν την προσωπική ανάπτυξη, την ευτυχία και την αυτοπραγμάτωση.

- Οι Άγιοι Πατέρες ερμηνεύουν την ανθρώπινη ψυχολογία μέσα από το πρίσμα της πνευματικής, θεολογικής προοπτικής. Τα συμπεράσματά τους δεν αφορούν στη θεραπευτική πορεία του άνθρωπου που υποφέρει από ψυχολογικές διαταραχές αλλά στην αγιαστική πορεία του υγιούς ψυχολογικά πιστού προς την πνευματική ενηλικίωση και τη σωτηρία. Στην Εκκλησία τα ψυχοπαθολογικά συμπτώματα νοηματοδοτούνται και ερμηνεύονται μέσα από το πρίσμα της θεολογίας. Κατά συνέπεια οι ψυχολογικές αναλύσεις των Αγίων Πατέρων είναι σωτηριολογικά σημαντικές αλλά ψυχοθεραπευτικά ανώφελες.

Οι παρενέργειες
των ψυχολογικών διαταραχών στην πνευματική ζωή

Οι ψυχολογικές διαταραχές δεν ασκούν αρνητική επίδραση μόνο στην ψυχολογική διάσταση αλλά σε ολόκληρη την ύπαρξη. Ακόμη και όταν δεν διαθέτουμε τα ερμηνευτικά κλειδιά για να τις διαγνώσουμε, επηρεάζουν άμεσα και έμμεσα την πνευματική ζωή.
Είναι δυνατόν για παράδειγμα :
-Η καταθλιπτική διαταραχή να οδηγεί σε ακηδία, ψευδή ταπείνωση και υπερβολικές ενοχές.
-H ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή να οδηγεί σε απιστία μέσα από την έμμονη αμφισβήτηση δογματικών αρχών ή στην αμαρτία μέσα από την επίμονη και ανεξέλεγκτη παρορμητική συμπεριφορά ή σε ψυχαναγκαστικές, ασκητικές υπερβολές.
-Η αγχώδης, αγοραφοβική διαταραχή να μην επιτρέπει τη συμμετοχή στις εκκλησιαστικές ακολουθίες.
-Η ναρκισιστική διαταραχή να ενισχύει τον εγωκεντρισμό και την φιλαυτία.
- Η ψυχωσική διαταραχή να συνοδεύεται από θρησκευτικό παραλήρημα ή ψευδαισθήσεις θρησκευτικού περιεχομένου.

Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή Προσωπικότητας
και πνευματική ζωή.

- Αν τα νευρωσικά χαρακτηριστικά αντί να συνοδεύονται από οδύνη, υποστηρίζουν και ενισχύουν ένα ιδανικό είδωλο του εαυτού είναι δύσκολο να αναγνωριστούν ως παθολογικά.
Είναι δύσκολο να εξακριβωθεί η παθολογική διάσταση των ιδεοψυχαναγκαστικών συμπτωμάτων όταν αυτά συνυφαίνονται με πνευματικά χαρίσματα και αρετές. Συχνά οι ιδεοψυχαναγκαστικές τάσεις φαίνεται να ενισχύουν τον νηπτικό αγώνα και να υποστηρίζουν την πνευματική πρόοδο. Στην πραγματικότητα όμως η νεύρωση διαστρεβλώνει και αλλοιώνει το αληθινό νόημα της πνευματικής εμπειρίας. Η πνευματική ζωή γίνεται καταφύγιο νοηματοδότησης της ψυχικής παθολογίας. Η άσκηση λειτουργεί ως μάσκα με την οποία ο ιδεοψυχαναγκαστικός προσπαθεί υποσυνείδητα να αποκρύψει ή να ωραιοποιήσει τις αδυναμίες του. Ο ιδεοψυχαναγκαστικός πιστός βασανίζει και βασανίζεται από τον αμυντικό του φανατισμό και τον νευρωσικό του ζηλωτισμό. Αντί να οδηγείται σε χαροποιό προσωπική σχέση με το Θεό και τους συνανθρώπους του, βυθίζεται στο υπαρξιακό κενό, την βιωματική μοναξιά και την πνευματική ερημιά.

• Έχει ανάγκη από μια αλήθεια απλή, απτή, κατανοητή και συγκεκριμένη την οποία να μπορεί να κατέχει και να ελέγχει.
• Βλέπει καχύποπτα τις απόψεις που δεν συμφωνούν απόλυτα με την ορθόδοξες εκκλησιαστικές θέσεις. Προσάπτει με ευκολία το στίγμα της πλάνης σε ότι διαφοροποιείται από τη διδασκαλία της Εκκλησίας.
• Υποστηρίζει ριζοσπαστικές και ακραίες απόψεις με απόλυτο τρόπο και φανατική διάθεση.
• Δεν είναι διατεθειμένος να προσεγγίσει την ουσία της διαφορετικής άποψης κατανοώντας το ευρύτερο νοηματικό και κοσμοθεωρητικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται. Αισθάνεται την ανάγκη να κρίνει, να στιγματίσει και να απορρίψει αντί να προσλάβει, να αποδεχτεί και να κατανοήσει.
• Θεωρεί ότι η μελέτη της φιλοσοφίας, της λογοτεχνία, της τέχνης, και φυσικά των άλλων θρησκειών αποπροσανατολίζουν και οδηγούν στην πλάνη.
• Απορρίπτει τις θέσεις της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας, της παιδαγωγικής όταν εκ πρώτης όψεως συγκρούονται με τις παραδοσιακές "ορθόδοξες" αντιλήψεις.
• Δεν αντέχει το μυστήριο και την αβεβαιότητα. Χρειάζεται έτοιμες, γρήγορες και αβασάνιστες λύσεις που να θεμελιώνονται στο γράμμα του νόμου ή στην κοινή λογική.
• Ανάγει όλα τα ζητήματα στη σφαίρα της ορθόδοξης θεολογίας. Είναι πεπεισμένος ότι η ορθόδοξη πνευματικότητα είναι ο μόνος τρόπος για να λυθούν όλα τα ψυχολογικά, κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά προβλήματα.
• Παραμένει προσκολλημένος στο νόμο της Παλαιάς Διαθήκης και φαίνεται να μην λαμβάνει υπόψη του τη Χάρη που ανέτειλε εκ του τάφου.
• Παραμένει προσκολλημένος στην Εκκλησιαστική παράδοση και αρνείται να ξετυλίξει το νήμα της.

Πιο αναλυτικά ο ιδεοψυχαναγκαστικός ιερέας-πνευματικός:

• Αισθάνεται και συμπεριφέρεται σαν υπεύθυνος εκπρόσωπος του Θεού επί της γης.
• Παλεύει και αγωνίζεται με πάθος να διαφυλάξει άπεφθο, αδιάφθορο και αλώβητο τον πλούτο της Εκκλησιαστικής Παράδοσης. Όμως ο ιερός ζήλος του έχει παθολογικές ρίζες και οι καλές του προθέσεις αποπροσανατολίζονται από τις ιδεοψυχαναγκαστικές του εντάσεις.
• Του λείπει το μέτρο, η διάκριση, η συγκατάβαση και η αγάπη.
• Δεν αξιολογεί και δεν σταθμίζει σωστά τις δυνατότητες του πιστού ώστε να του ανοίξει δρόμο πνευματικής προκοπής. Δεν τον βοηθά να αξιοποιήσει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις υπαρξιακές του δυνατότητες. Δεν τον βοηθά να αναπτύξει σταδιακά τα χαρίσματά του ώστε να ενηλικιωθεί πνευματικά. Του ανεβάζει τόσο ψηλά τον πήχη ώστε να τον οδηγεί στην εξουθένωση και την απελπισία.
• Πιστεύει ότι υπάρχει ένας συγκεκριμένος δρόμος που πρέπει να διανύσει ο κάθε πιστός για να φτάσει στη σωτηρία. Καθοδηγεί με συγκεκριμένο, μηχανικό τρόπο τους πιστούς ώστε να τους βάλει σε μια συγκεκριμένη σωτηριολογική τροχιά. Εφαρμόζει προκρούστια ποιμαντική. Όλοι πρέπει να ενταχθούν σε ένα συγκεκριμένο σωτηριολογικό καλούπι.
• Έχει έτοιμη-προκατασκευασμένη την απάντηση σε κάθε ερώτημα και τη λύση σε κάθε πρόβλημα.
• Προσεγγίζει το μυστήριο της σχέσης Θεού και ανθρώπου με βάση τη λογική και την ηθική.
• Θεωρεί ότι ο ρόλος της Θείας παρέμβασης και βοήθειας μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Την πρώτη θέση έχει η ανθρώπινη προσπάθεια.
• Βλέπει την πνευματική πρόοδο με μαθηματικό τρόπο. Πιστεύει ότι η άσκηση, η υπακοή και η συμμετοχή στις Ακολουθίες είναι συγκεκριμένες πνευματικές μέθοδοι που επιφέρουν συγκεκριμένα αποτελέσματα θεογνωσίας και προσωπικού αγιασμού.
• Τοποθετεί το νόμο πάνω από την αγάπη, το σεβασμό και την επιείκεια.
• Επιβάλλει το επιτίμιο με δικαστικό τρόπο ως θεραπευτική ποινή.
• Ερμηνεύει, σε κάθε περίπτωση, την αδυναμία εφαρμογής του Θείου θελήματος ως απροθυμία υπακοής.
• Μπερδεύει την κατάθλιψη με την ακηδία. Θεωρεί ότι ο πιστός που πάσχει από κατάθλιψη ευθύνεται για τα αρνητικά του αισθήματα.. (Σημ.6)
• Πιστεύει ότι κάθε πιστός ανεξάρτητα από την βιο-ψυχολογική του υποδομή και τις υπαρξιακές του προϋποθέσεις οφείλει και μπορεί να μιμηθεί τη ζωή των Αγίων (εδώ και τώρα).
• Προσκαλεί τον πιστό να υπομείνει άνευ όρων τις αντιξοότητες και τις προκλήσεις στις ενδο-οικογενειακές και τις επαγγελματικές του σχέσεις ανεξάρτητα από τις αντοχές και τις δυνατότητές του.
• Δεν δίνει για κανένα λόγο συναίνεση στο διαζύγιο. Ο πιστός οφείλει να παραμείνει άνευ όρων στο γάμο ακόμη και αν δεν υπάρχουν οι προϋποθέσεις που να διασφαλίσουν τη σωματική του ακεραιότητα, την ψυχική του υγεία ή την πνευματική του οικοδομή.
• Δεν δίνει ευλογία στον διαζευγμένο να ξαναπαντρευτεί, ακόμη και αν έχει αναγκαστεί να χωρίσει χωρίς τη θέλησή του, ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες ανάγκες, τις παρορμήσεις και τα βιώματά του.
• Δεν θεωρεί την αμαρτία αναμενόμενο καρπό της μεταπτωτικής ανθρώπινης φύσης ή απλά ανθρώπινο παραστράτημα αλλά σατανική και δαιμονιώδη παραφύση πτώση. Φυσικό θεωρεί το να μην αμαρτάνει κανείς καθόλου.
• Δεν δέχεται ότι υπάρχουν ψυχολογικά προβλήματα αλλά μόνο σωματικά ή πνευματικά. Τα σωματικά τα θεραπεύει η κλασσική ιατρική και τα πνευματικά η Εκκλησία. Η ψυχολογία και η ψυχιατρική δεν έχουν λόγω ύπαρξης. Δεν διαθέτουν ούτε επιστημονική εγκυρότητα ούτε θεραπευτική αποτελεσματικότητα. Οι ψυχικές ιδιαιτερότητες και η ιδιότυπη ψυχοσύνθεση του κάθε πιστού δεν λαμβάνονται υπόψη. Ότι είναι ιδιοσυγκρασιακό και ψυχολογικό είναι ασήμαντο και αμελητέο.
• Πιστεύει ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες προϋποθέσεις και δυνατότητες να ακολουθήσουν τον ένα και μοναδικό δρόμο που επιβάλλει η κλασσική, ποιμαντική προοπτική. Όλοι έχουν τις ίδιες δυνατότητες και αντοχές να εφαρμόζουν σε κάθε στιγμή της ζωής τους το λόγο του Θεού σύμφωνα με τις κατευθύνσεις του πηδαλίου.
• Δίνει περισσότερη βαρύτητα στο κήρυγμα παρά στην προσωπική σχέση της εξομολόγησης. Η ποιμαντική καθοδήγηση γίνεται από τον άμβωνα ως μαζική συμβουλευτική. Κηρύσσει ασκητικές προτάσεις στους ακροατές χωρίς να λαμβάνει υπόψη την υπαρξιακή ιδιαιτερότητα και την πνευματική ωριμότητα του κάθε πιστού. Το σύνθημά του θα μπορούσε να είναι ... "Στερεά τροφή για όλους εδώ και τώρα" :)
• Απαγορεύει κάθετα τις προγαμιαίες σχέσεις και το διαζύγιο χωρίς να συνδιαλλάσσεται, να συγκαταβαίνει ή να παίρνει υπόψη του τις ιδιαιτερότητες της κάθε περίπτωσης.
• Προσπαθεί λογικά επιχειρήματα να πείσει τον "εκ γενετής ομοφυλόφιλο" ότι δεν είναι ομοφυλόφιλος και ότι αν προσπαθήσει αρκετά θα γίνει "φυσιολογικός".
• Αποκλείει τις εναλλακτικές ιατρικές όπως την ομοιοπαθητική και τον βελονισμό εφόσον σχετίζονται με τις κοσμοθεωρητικές αντιλήψεις των ανατολικών θρησκειών. Δεν εξετάζει τη θεραπευτική λειτουργικότητα, τα μηνύματα και τα νοήματα που μπορεί να κρύβονται σε αυτές τις θεραπευτικές. Απλά απορρίπτει συλλήβδην οτιδήποτε είναι ξένο προς την ορθόδοξη διδασκαλία και την δυτική επιστήμη.
• Για τον ίδιο λόγο θεωρεί ότι οι πολεμικές τέχνες και οι σωματικές ασκήσεις γιόγκα είναι σατανικές πρακτικές.
• Δεν συναινεί στη δωρεά οργάνων διότι ο εγκεφαλικός θάνατος ο οποίος είναι προϋπόθεση για τη δωρεά, δεν θεωρείται τελεσίδικος θάνατος εφόσον η ψυχή δεν έχει ακόμη διαχωριστεί από το σώμα. (Ο ιδεοψυχαναγκαστικός που κολλάει σε ασήμαντες λεπτομέρειες δεν θα μπορούσε να δώσει συγκατάθεση σε μια τόσο σημαντική αμφιλεγόμενη πράξη).
• Παρεμβαίνει στην ελευθερία των επιλογών του πιστού σε πολύ προσωπικά θέματα όπως επιλογή συζύγου, επαγγελματική δραστηριότητα, σπουδές κλπ.
• Διεκδικεί το αλάθητο. Οποιαδήποτε διαφορετική άποψη θεωρείται πλανεμένη και στην καλύτερη περίπτωση απορρίπτεται κόσμια. Παρέχει τη δυνατότητα του διαλόγου ως πρόσχημα δημοκρατικότητας για να καλύψει την αυταρχική του στάση.
• Θεωρεί τη συμμετοχή στις Εκκλησιαστικές Ακολουθίες ως πρώτη προτεραιότητα. Η νηστεία και η σεξουαλική εγκράτεια τηρούνται ανεξάρτητα από το κόστος που μπορεί να έχουν στις οικογενειακές σχέσεις. Ο τήρηση του κανόνα είναι πιο σημαντική από τις προσωπικές σχέσεις.
• Βεβαιώνει ότι ο πιστός ανεξάρτητα από τις πνευματική του ηλικία δεν πρέπει να διεκδικεί τα δικαιώματά του καταφεύγοντας στη δικαιοσύνη όσο και αν αδικείται.
• Ρίχνει τα επιτίμια στην κεφαλή του εξομολογούμενου αδιάκριτα χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τις υπαρξιακές και ψυχοδυναμικές του προϋποθέσεις. Δεν στρίβειτο πηδάλιό του ακόμη και όταν διαφαίνεται ότι ο πιστός πρόκειται να τσακιστεί στα βράχια αν δεν αλλάξει πορεία.

Σημειώσεις

Σημ.1: Η διαδεδομένη άποψη ότι οι Άγιοι Πατέρες γνώριζαν εδώ και αιώνες τα δεδομένα της σύγχρονης ψυχολογίας είναι πρόχειρη, λαϊκίστικη και ανακριβής. Οι Πατέρες είχαν κάνει θαυμαστές διοδεύσεις στην ψυχολογική ζωή πάντα όμως μέσα από το πρίσμα της νηπτικής θεολογίας. Συνεπώς εστίαζαν στα ψυχολογικά δεδομένα τα οποία είχαν άμεση, εμπειρική σχέση με την πνευματική ζωή. Είχαν διαφορετικές προϋποθέσεις και διαφορετικούς στόχους και γι αυτό κατέληγαν σε διαφορετικά συμπεράσματα και πρότειναν διαφορετικές "θεραπευτικές μεθόδους".

Σημ.2: Να μην ξεχνάμε ότι μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες οι ψυχωσικές διαταραχές ερμηνεύονταν ως δαιμονισμός και οι ψυχασθενείς συχνά υποβάλλονταν στη ¨θεραπευτική μέθοδο" του εξορκισμού.

Σημ.3: Η νεύρωση βέβαια δεν εκδηλώνεται πάντοτε ως συγκεκριμένη, κλινική, ψυχοπαθολογική διαταραχή. Ούτε τα νευρωσικά συμπτώματα πρέπει να οδηγήσουν αναγκαστικά κάποιον στην ψυχοθεραπευτική αγωγή.
Δεν επικροτούμε την ιατρικοποίηση της ζωής ούτε τον στιγματισμό των αρνητικών, ψυχικών καταστάσεων με τον χαρακτηρισμό της παθολογίας. Αν η διαταραχή της προσωπικότητας δεν παρενοχλεί ουσιαστικά τις φυσιολογικές λειτουργίες της καθημερινής ζωής όπως είναι το φαγητό, ο ύπνος, η εργασία και οι διαπροσωπικές σχέσεις δεν υπάρχει λόγος να χαρακτηρίσουμε κάποιον ως ψυχικά ασθενή. Οι αρνητικές, ψυχολογικές ιδιαιτερότητες επηρεάζουν πάντοτε τη ζωή όλων χωρίς αυτό να υποδηλώνει οπωσδήποτε ψυχική ασθένεια.

Σημ.4: Στη ρίζα αυτών των συμπεριφορών που περιγράφουμε στη συνέχεια δεν βρίσκεται οπωσδήποτε μόνο η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή προσωπικότητας αλλά ίσως και άλλες διαταραχές (π.χ. φοβική, καταθλιπτική, ναρκισσιστική). Εξάλλου μεμονωμένες, παρόμοιες, αρνητικές συμπεριφορές δεν είναι οπωσδήποτε δείκτες ψυχοπαθολογίας.

Σημ. 5: Δεν είναι βέβαια κακό ο ψυχαναγκαστικός πιστός να είναι φιλακόλουθος. Αρκεί να μην στριμώχνει με τη βία τον εαυτό του στην Εκκλησία ώστε να καταπιέζεται χωρίς να μετέχει καθόλου στη Χαρά του Κυρίου. Μερικές φορές ένα ψυχοπαθολογικό κίνητρο είναι δυνατόν να παροτρύνει σε θετικές, λειτουργικές συμπεριφορές. Ακόμη και η νεύρωση είναι δυνατόν να υπηρετήσει την αγιότητα. Συνήθως όμως διαστρευλώνει και παραμορφώνει την αλήθεια και την πραγματικότητα

Σημ.6: Ποια είναι ευσεβέστερη ανοησία που μπορεί να πει κανείς σε ένα πιστό χριστιανό που πάσχει από κατάθλιψη; "Η ρίζα της θλίψης σου είναι ο εγωισμός. Αν είχες ταπείνωση δεν θα πάθαινες κατάθλιψη".

του Νικήτα Καυκιού