Επιστήμη και Θεολογία

www.psyche.gr/modepistheol.htm

Μοντέλα προσέγγισης των σχέσεων επιστήμης και χριστιανικής θεολογίας.
Σύγκρουση, αλληλοσυμπλήρωση, διάλογος, συνύφανση, άμεση αλληλεπίδραση.

Η μόνη σοφία που ελπίζουμε να αποκτήσουμε
είναι η σοφία της ταπείνωσης.
Η ταπείνωση είναι ατελεύτητη.
T. S. Eliot

Αλληλοσυσχέτιση και συνύφανση

Η αλληλοσυσχέτιση και η συνύφανση της ετερότητας χαρακτηρίζει τη λειτουργία όλων των διαστάσεων και επιπέδων της πραγματικότητας. σημ. 1
Τίποτε δεν υφίσταται σε κατάσταση στατικής απομόνωσης. Η ανάδυση στο επίπεδο της ύπαρξης συντελείται μέσα από δυναμικές σχέσεις αλληλεξάρτησης."Πάντα ρεί είναι δε παγίως ουδέν"(Ηράκλειτος, Β 1). Ακόμη και τα υποατομικά συστατικά του υλικού κόσμου δεν αναγνωρίζονται τόσο ως μεμονωμένες οντότητες όσο ως δυναμικές, αλληλοεξαρτώμενες, ενεργειακές σχέσεις.
Ο άνθρωπος ως εραστής της συγκρότησης, της ισορροπίας και του νοήματος αναζητά εκούσια και ακούσια, συνειδητά και ασυνείδητα τη δημιουργική υπέρβαση οποιασδήποτε συγκρουσιακής ετερότητας.
Οι νοητικές, συγκινησιακές και πνευματικές του δυνατότητες αλληλεπιδρούν αδιάλειπτα με τα νέα αντιληπτικά δεδομένα επιδιώκοντας όλο και πιο λειτουργικές, συγκροτημένες και ώριμες ερμηνευτικές προσεγγίσεις της πραγματικότητας.Piaget (1936, 1937)
Σύμφωνα με τον Paul T. P. Wong η προσπάθεια συνύφανσης της επιστήμης με την θεολογία αποτελεί ένα μόνο κομμάτι μιας ευρύτερης εσωτερικής διάθεσης του ανθρώπου για τη συμφιλίωση της αντιθετικότητας. "Η συνύφανση (integration) είναι περισσότερο μια διαδικασία παρά μια κατάσταση [...] είναι η προσπάθεια συμφιλίωσης αντιθετικών απόψεων και αντιφατικών πεποιθήσεων. Είναι η προσπάθεια δημιουργίας νοήματος και εξεύρεσης λογικής συνάφειας στη μέση του χάους, ανακάλυψης νοήματος και συνέχειας απέναντι στην συνεχή αλλαγή. Εμπλέκει μια σταθερή πάλη για την επίλυση ποικίλων παράδοξων. [...] Η συνύφανση είναι μια συνεχής εξισορροπητική πράξη ... είναι περισσότερο από μια διανοητική άσκηση, διότι εμπλέκει ολόκληρο το πρόσωπο - γνωσιακά, συγκινησιακά, πνευματικά, αλλά και ως προς τα κίνητρα και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Η συνύφανση είναι ουσιαστική για την προσωπική ανάπτυξη, διότι η απουσία της σημαίνει σύγχυση, έλλειψη στόχων, τελμάτωση και αποδιάρθρωση". Paul T. P. Wong (1999)
Ο χριστιανός δεν θα μπορούσε να απομονώσει την πίστη του από τις υπόλοιπες πτυχές της προσωπικής και κοινωνικής του ζωής. Η πνευματική, ψυχολογική, γνωσιακή, διαπροσωπική, κοινωνική, οικονομική και επαγγελματική διάσταση της ζωής του βρίσκονται σε μια συνεχή και αναγκαία σχέση αλληλεπίδρασης επιδιώκοντας όλο και πιο λειτουργικές μορφές συνθετικής ισορροπίας. Ο πιστός επιστήμονας που δεν κατορθώνει να εναρμονίσει τις θεολογικές αρχές της πίστης του με τις θεωρητικές αρχές της επιστήμης του ταλανίζεται συνειδητά ή υποσυνείδητα από εσωτερικό διχασμό. Ο Leon Festinger έδειξε με πειραματική μέθοδο ότι η συνύπαρξη συγκρουσιακών απόψεων και πεποιθήσεων συνοδεύεται από ψυχική σύγχυση και ανισορροπία. Leon Festinger (1957)
H θεμελιώδης ανάγκη εναρμόνισης και υπέρβασης της ετερότητας επιβάλλει την αναζήτηση ισορροπίας ανάμεσα στις πτυχές της πνευματικής ζωής και την επιστημονική θεωρία και πράξη με την δημιουργία γόνιμων μοντέλων συσχέτισης της θεολογικής με την επιστημονική κοσμο-αντίληψη.

Μοντέλα Προσέγγισης

Η διαμόρφωση ενός μοντέλου αλληλοσυσχέτισης ή και συνύφανσης της επιστήμης με την θεολογία εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τις δύο αυτές "γνωσιολογικές" προσεγγίσεις. Οι αφετηριακές μας υποθέσεις σχετικά με τη φύση της χριστιανικής πίστης και της επιστήμης επηρεάζουν καθοριστικά τις απόψεις μας για τις δυνατότητες και το βαθμό συνύφανσης. Διαμορφώνονται διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις (ή μοντέλα) που αφορούν στην συσχέτιση επιστήμης και θεολογίας

Με μια πρώτη ματιά διακρίνουμε δύο ακραίες φονταμενταλιστικές τάσεις. Από τη μια πλευρά τη ριζική προσκόλληση στις αρχές και τις προτάσεις ζωής της Εκκλησιαστικής παράδοσης και από την άλλη τη ριζική προσκόλληση στις αρχές της ορθολογιστικής, επιστημονικής, εμπειρικο - θετικιστικής μεθοδολογίας. Ο συνδυασμός των δύο αυτών ακραίων τάσεων οδηγεί στη διαμόρφωση άλλων περισσότερο διαλλακτικών προσεγγίσεων.
Στις επόμενες παραγράφους θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε τα μοντέλα συχέτισης επιστήμης και θεολογίας.

Α'
Σύγκρουση, επιθετική αντιπαράθεση, αλληλοαμφισβήτηση.
Εκκλησιαστικός Δογματισμός και Εμπειρικός Θετικισμός.
Η σύγκρουση της επιστήμης και της θρησκείας, Bube (1995)
Το μοντέλο σύγκρουσης, Barbour (2000)
Το μοντέλο εναντίωσης, Carter and Narramore Carter and Narramore (1979)

Η επιστήμη και η θρησκεία προσεγγίζουν την ίδια πραγματικότητα ξεκινώντας από διαφορετικές προϋποθέσεις και χρησιμοποιώντας διαφορετικές μεθόδους. Οι ερμηνείες που προκύπτουν είναι ετερογενείς και αποκλείουν η μία την άλλη.
Από τη μια πλευρά επικρατεί ο εκκλησιαστικός φονταμενταλισμός με την εμμονή στην παράδοση και την κατά γράμμα ερμηνεία της Αγίας Γραφής.
Από την άλλη πλευρά ο επιστημονισμός, η κλασσική, ορθολογιστική στάση του επιστημονικού υλισμού η οποία αποδέχεται ως αληθινό, μόνο αυτό που μπορεί να διερευνηθεί με τις μεθόδους της συστηματικής παρατήρησης και να επαληθευτεί με τον πειραματικό έλεγχο.
Σε αυτό το μοντέλο οι θεολογικές πεποιθήσεις και οι επιστημονικές θεωρήσεις απολυτοποιούνται και υποστηρίζονται με φανατισμό. Απουσιάζει η διάκριση από την πνευματική θεώρηση και η διασαφήνιση των ορίων εγκυρότητας της γνώσης από την επιστημονική έρευνα. Οι υποστηρικτές αυτού του μοντέλου συνήθως δεν έχουν εμβαθύνει ουσιαστικά στις αλήθειες της άλλης πλευράς ούτε είναι εξοπλισμένοι με μια διευρυμένη επιστημολογική προοπτική.
Η σκληρή άμυνα και η επιθετική απόρριψη δεν συνιστούν γόνιμες τακτικές προσέγγισης βαθύτερων πτυχών της αλήθειας. Η βιαστική και πρόχειρη απόρριψη της κοσμοθεωρητικής ετερότητας προδίδει τάσεις αυταρχισμού και μισαλλοδοξίας. Η υπεροπτική αυτή εξουσιαστική στάση δεν είναι καρπός πνευματικής εγρήγορσης ή επιστημονικής κατάρτισης αλλά ημιμάθειας και εγωκεντρισμού. Πίσω από τον αυταρχισμό (επιστημονικό ή θρησκευτικό) κρύβεται η ανάγκη μας να γίνουμε δυνατοί συμμετέχοντας σε ένα χώρο δύναμης. Αναζητούμε την υπέρβαση της μηδαμινότητάς μας διεκδικώντας τον προνομιακό τίτλο του χριστιανού ( του καλού ανθρώπου του Θεού) ή του επιστήμονα (κάτοχου της ανώτερης γνώσης). Ενισχυτικό ρόλο σε αυτή την ψυχογενή παραμυθία παίζει φυσικά η κοινωνική καταξίωση που προκύπτει μέσα από τη συμμετοχή μας στις υποστηρικτικές ομάδες δύναμης που είναι η ενορία (ως καταξιωμένη κοινωνική ομάδα) ή η επιστημονική κοινότητα.
Να μην ξεχνάμε βέβαια ότι στις αυθεντικότερες εκδοχές πραγμάτωσής τους ο χριστιανός είναι πάνω απ' όλα εραστής της ταπείνωσης και ο επιστήμονας κυνηγός της αμφιβολίας.

Β'
Συμπληρωματικές, ανεξάρτητες Προσεγγίσεις. (Βλ. κείμενο επιστημολογίας)
Χωριστά πεδία, Barbour (2000) / Συμπληρωματικές ενοράσεις, Bube (1995) /Η άποψη της συμπληρωματικότητας (μη αλληλεπιδρούσες προσεγγίσεις), Moreland (1996) , / Προοπτικιστές, C. S. Evans (1977), / Προοπτικισμός Wong (1999),/ Συμπληρωματικότητα Donald Mackay (1974)/ Παράλληλα μοντέλα, Carter and Narramore (1979). Η άποψη των δύο βασιλείων, Moreland (1996), /Διαμερισματοποίηση (Compartamentalization), Bube (1995), / Διαμερισματισμός (Compartmentalism) Wong (1999)

Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο η φυσική, αντικειμενική διάσταση των φαινομένων είναι συμπληρωματική και παράλληλη με την πνευματική τους διάσταση. Η επιστήμη και η θρησκεία περιγράφουν με διαφορετικούς τρόπους διαφορετικές πτυχές της πραγματικότητας. Προβάλλουν ανεξάρτητες, παράλληλες και συμπληρωματικές γνωσιολογικές προσεγγίσεις οι οποίες δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.
Η διερεύνηση της φυσικής, αντικειμενικής διάστασης είναι ανεξάρτητη, ως προς τις προϋποθέσεις, τη μέθοδο και την αξιολόγηση εγκυρότητας, από την κατανόηση και την νοηματοδότηση της πνευματικής διάστασης. "Η επιστήμη μπορεί μόνο να εξακριβώσει αυτό που είναι, αλλά όχι αυτό που θα έπρεπε να είναι, και πέρα από τη δικαιοδοσία της, οι αξιολογικές κρίσεις κάθε είδους εξακολουθούν να είναι αναγκαίες. Η θρησκεία από την άλλη πλευρά έχει να κάνει με τις αξιολογήσεις της ανθρώπινης σκέψης και πράξης αλλά δεν μπορεί εύλογα να μιλήσει για γεγονότα και για σχέσεις ανάμεσα σε γεγονότα. Σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία οι πασίγνωστες συγκρούσεις του παρελθόντος ανάμεσα στην θρησκεία και την επιστήμη πρέπει να αποδοθούν όλες σε μια παρανόηση της κατάστασης που περιγράψαμε". Albert Einstein (1941)
Η επιστήμη και η θεολογία έχουν αναπτύξει δύο διαφορετικούς, εννοιολογικούς και νοηματικούς κώδικες, δύο διαφορετικές γλώσσες κατανόησης και ερμηνείας της πραγματικότητας.
"Η θρησκευτική γλώσσα υποδεικνύει ένα τρόπο ζωής, προκαλεί μια σειρά διαθέσεων και ενθαρρύνει την υπακοή σε συγκεκριμένες ηθικές αρχές. Η θρησκευτική γλώσσα αναδύεται από την λατρευτική ζωή της κοινότητας". Barbour (2000), p. 20 Η θρησκεία νοηματοδοτεί πνευματικά τα φαινόμενα. Φορτίζει την φυσική πραγματικότητα με πνευματικά νοήματα. Τα όντα και τα γεγονότα ανάγονται σε "σημεία" που σηματοδοτούν και αποκαλύπτουν το Λόγο του Θεού.
Ας δούμε για παράδειγμα πως μπορούμε να προσεγγίσουμε συμπληρωματικά με παράλληλες ερμηνευτικές προσεγγίσεις τα ζητήματα της καταγωγής του ανθρώπου και του σύμπαντος.

α) Προέλευση του σύμπαντος
Το σύμπαν ή προϋπάρχει ή δημιουργείται από το μηδέν. Η αστρονομία και η κοσμολογία με βάση προσεκτικές παρατηρήσεις και επιμελείς ερευνητικές προσπάθειες διαμορφώνουν υποθετικά μοντέλα που αφορούν στη δημιουργία και στην εξέλιξη του σύμπαντος.
Η αστρονομική - κοσμολογική ερμηνευτική προσεγγίζει τη φυσική - υλική διάσταση του σύμπαντος.
Η Γένεση στην Παλαιά Διαθήκη εκ-μυθεύει τον τρόπο με τον οποίο πιστός αντιλαμβάνεται και βιώνει τη δημιουργία του σύμπαντος. Ο κόσμος είναι το αποτέλεσμα της δημιουργικής βούλησης του Θεού. Για τον άνθρωπο που ζει στον ορίζοντα της Χάριτος, για τον πιστό χριστιανό που ζει τα πάντα σε σχέση με το Χριστό, δεν θα μπορούσε να είναι αλλιώς. Ο Θεός είναι ο πατέρας των πάντων. Ως πανταχού παρών και τα πάντα πληρών είναι ο μέγας Δημιουργός, Συντηρητής και Επίσκοπος του σύμπαντος. Όλα όσα συμβαίνουν διαδραματίζονται κάτω από τον ορίζοντα των οφθαλμών Του. Τίποτε δεν μπορεί να συμβεί αν δεν το επιτρέψει η Παντοδύναμη Σοφία Του. Είναι αυτός που βαστάζει τα σύμπαντα μεριμνώντας αβίαστα για την καλύτερη δυνατή λειτουργία τους. Δεν προσδιορίζει τα δρώμενα ως αυτόνομη αιτία αλλά τα φωτίζει ως θεία, μυστική και χαριτωμένη απανταχού παρουσία. Δεν υπάρχει τρόπος να εξορίσουμε το Θεό από το σύμπαν ούτε υπάρχει δρόμος για να δραπετεύσει το σύμπαν από το Θεό. Είναι πανταχού παρών και τα πάντα πληρών όχι ως φυσική οντότητα αλλά ως πνεύμα αγίας δύναμης. Ο Θεός δεν είναι ορατός με τις βιολογικές αισθήσεις στο φυσικό, αντικείμενο επίπεδο. Ο Θεός οράται αοράτως με τα πνευματικά αισθητήρια στο οντολογικό πεδίο. Το ότι ο Θεός είναι ο Δημιουργός του σύμπαντος δεν σημαίνει ότι τα πολύ παλιά χρόνια, πριν ακόμη και από το χρόνο, ένας σοφός γέροντας φώναξε ψηλά στον Ουρανό "γεννηθήτω" αλλά ότι για τον πιστό που μετέχει στη Χάρη δεν υπάρχει άλλη πιο ζωντανή και αληθοφανής ερμηνευτική δυνατότητα από το "γεννηθήτω". Ο πνευματικός άνθρωπος δεν περιμένει να διαβάσει στο βιβλίο της Γένεσης της Παλαιάς Διαθήκης ότι ο Θεός είναι ο Δημιουργός του σύμπαντος διότι αυτή η αλήθεια αποκαλύπτεται στην καρδιά του με το φως της Χάρης του Θεού.
β) Η καταγωγή του ανθρώπου.
Ο άνθρωπος προέρχεται βιολογικά από τον πίθηκο αλλά είναι η δημιουργική δύναμη του Θεού που ενεργεί τις βιολογικές αλλαγές.
Η δογματική θέση της κατ' εικόνα δημιουργίας του ανθρώπου μαρτυρεί, ερμηνεύει κι νοηματοδοτεί τις πνευματικές ιδιότητες και δυνατότητες του ανθρώπου. Πρόκειται για μια εκμυθευτική (όχι ψευδή αλλά μεταλογική) διατύπωση με πολύ ισχυρότερο ερμηνευτικό δυναμισμό από τη φειδωλή, αναγωγική ερμηνευτική εκδοχή της βιολογίας.
Από πνευματική άποψη η μύθευση της δημιουργίας του ανθρώπου από τα χέρια του Θεού είναι προφανής και αναμφισβήτητη. Εφόσον ο πνευματικός άνθρωπος δεν εκλαμβάνει την ύπαρξή του ως φυσικό αντικείμενο αλλά ως εσωτερική συνειδητότητα. Η βιολογία ακολουθώντας την ορθολογιστική, εμπειρική συλλογιστική αναζητά τη φυσική αιτία (βιολογικός πρόγονος) ενός αποτελέσματος (άνθρωπος). Η βιολογική ερμηνευτική εκδοχή αναφέρεται στη φυσική δομή και λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού.
Η θεολογία αναφέρεται στην πνευματική διάσταση του ανθρώπου. Η αφετηρία της βιολογίας είναι το σώμα ενώ η αφετηρία της θεολογίας είναι το πνεύμα. Ο άνθρωπος είναι και σώμα και πνεύμα. Και οι δύο ερμηνευτικές εκδοχές εξηγούν ή νοηματοδοτούν σημαντικές διαστάσεις και δυνατότητες της ανθρώπινης ύπαρξης.
Το μοντέλο των παράλληλων γνωσιολογικών προσεγγίσεων εκφράζει την πιο ώριμη, ευρεία και ασφαλή προοπτική συσχέτισης επιστήμης και θεολογίας. Προσφέρει τη διπλή δυνατότητα αφ' ενός να αποδεχθούμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τη σημαντικότητα και την αξία των δύο προσεγγίσεων και αφ' ετέρου υπογραμμίζει την ανυπέρβλητη ιδιοτυπία και ετερογένειά τους.

Γ'
Διάλογος
(Φιλοσοφικές προϋποθέσεις και μεθοδολογικές παραλληλίες)
Το μοντέλο του διαλόγου, Barbour (2000)
Θρησκευτικές διαστάσεις της επιστήμης , Bube (1995)
Η άποψη των προϋποθέσεων (The Presuppositions View) \ Η θεολογία  μας προμηθεύει με μια κοσμοθεωρία (Theology provides a world view), Οι προϋποθέσεις (the assumptions), Moreland (1996)

Η παραδοχή της γνωσιολογικής σχετικότητας και αβεβαιότητας από την πλευρά της επιστήμης και η μη φανατική προσκόλληση στις θρησκευτικές πεποιθήσεις δημιουργεί τις προϋποθέσεις για τη δημιουργική ανταλλαγή απόψεων. Οι ερευνητές έχουν τη δυνατότητα να ακούσουν και να σεβασθούν τη διαφορετικότητα. Και οι δύο πλευρές αναζητούν, αναγνωρίζουν, σέβονται και αποδέχονται τα ψήγματα αλήθειας που περιέχει η άλλη άποψη. Σέβονται και αποδέχονται την αλήθεια ακόμη και αν αυτή ανήκει "στο άλλο στρατόπεδο" και προχωρούν στην καλλιέργεια ομότιμου διαλόγου ιδίως σε θέματα οριακών ερωτήσεων και γνωσιολογικών προϋποθέσεων (σημ 3) καθώς και ηθικών αρχών (σημ.4) χωρίς να θίγεται η αυτονομία και η ακεραιότητα του κάθε χώρου.
Η Θεολογία και η επιστήμη έχουν περισσότερα κοινά σημεία απ' ότι διαφαίνεται με μια πρώτη ματιά. Έννοιες και αντιλήψεις της θρησκευτικής παράδοσης μπορούν να συσχετισθούν με έννοιες και θεωρίες της επιστήμης χωρίς να επιδιώκεται η εξομοίωση ή να παραλείπεται η υπογράμμιση της διαφορετικότητας. Σε αρκετές περιπτώσεις διαπιστώνουμε κοινότητα και αντιστοιχία εννοιών και μεθόδων (σημ. 5) "υπάρχουν επίσης σημαντικές παραλληλίες στις μεθόδους των δύο πεδίων μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνεται η χρήση των κριτηρίων συνέπειας και συμφωνίας με τα δεδομένα της εμπειρίας". (Barbour 2000, p. 27).

Πρόκειται για ένα μοντέλο που εκφράζει την αναπόφευκτη και ουσιαστική σύνδεση επιστήμης και θεολογίας μέσα από τη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία (επιστημολογία - ηθική) είναι ο φυσικός συνδετικός κρίκος επιστήμης και θεολογίας.

Τα δεδομένα που υποπίπτουν στην αντίληψή μας αλληλεπιδρούν με τις προϋπάρχουσες, αντιληπτικές, ερμηνευτικές, νοητικές δομές. Αποτέλεσμα αυτής της αλληλεπίδρασης είναι η προσαρμογή των αισθητικών δεδομένων στις νοητικές, αντιληπτικές, ερμηνευτικές δομές αλλά και η προσαρμογή των αντιληπτικών, νοητικών δομών στα αντιληπτικά δεδομένα. Piaget 2 (σημ. 6)
Με ανάλογο τρόπο η αλληλεπίδραση της θεολογίας και της επιστήμης ανακαινίζει, αναδιαρθρώνει και επαναπροσδιορίζει την ιδιοτυπία και των δύο αφετηριακών, πρωτότυπων κοσμοθεωρητικών προσεγγίσεων. Και η επιστήμη και η θεολογία αναζητούν νέες, δυναμικές, περιεκτικές θεωρήσεις ώστε να μπορέσουν να προσλάβουν τις πιθανές αλήθειες που υποστηρίζει η άλλη πλευρά.
"Χρειαζόμαστε νέες θεολογικές διεισδυτικές ενοράσεις και νέες επιστημονικές θεωρητικές συλλήψεις σχετικά με την ανθρώπινη φύση και την ανθρώπινη λετουργία. Χρειάζεται να επανεξετάσουμε και να αξιολογήσουμε εκ νέου τις απαντήσεις που έχουμε δώσει σε κάποια παλιά ερωτήματα. Να διερευνήσουμε την ανθρώπινη φύση χρησιμοποιώντας όλες τις γνωσιολογικές πηγές και δυνατότητες".Carter, J. D., & Narramore, B. (1979). σελ. 121 (ελεύθ. μετάφρ.)
Ο I. Barbour διακρίνει τρεις τάσεις στο χώρο του μοντέλου συνύφανσης (integration model): α: Τη φυσική Θεολογία, β: Τη θεολογία της φύσης, γ: Τη συστηματική συνύφανση.
Φυσική Θεολογία (σημ. 7)
Η κανονικότητα και η αρμονία που διέπει τα φυσικά φαινόμενα συνιστά μαρτυρία της παρουσίας του Θεού. "Οι ουρανοί διηγούνται δόξαν Θεού, ποίησιν δε χειρών αυτού αναγγέλει το στερέωμα" ψαλμός 18. Ερευνώντας τη λειτουργία των φυσικών φαινομένων ερχόμαστε σε επαφή με την αδιάλειπτη, δημιουργική, ενέργεια του θεού η οποία συντηρεί τη ομαλή λειτουργία του σύμπαντος. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε να συμπεράνουμε τις ιδιότητες του Θεού και να έχουμε μια συμπληρωματική πηγή θεολογίας παράλληλη με αυτήν της Ιερής Παράδοσης της Εκκλησίας. "Μπορούμε να συμπεράνουμε ή να υποστηρίξουμε την ύπαρξη του Θεού από τις ενδείξεις ότι υπάρχει ένα σχέδιο στη φύση, ένα σχέδιο για το οποίο η επιστήμη μας κατέστησε περισσότερο ενήμερους." I. Barbour (2000), p. 27
Θεολογία της φύσης: (σημ. 8)
Η θεολογία της φύσης ακολουθεί αντίθετη διαδρομή από τη φυσική θεολογία. Σύμφωνα με αυτή την προοπτική η επιστήμη ανάγεται σε κριτήριο αληθινότητας των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Η επιστημονική μελέτη της φύσης δεν αποκαλύπτει τη δόξα του Θεού αλλά γίνεται πηγή έγκυρης γνώσης ικανής να επηρεάζει και να αναθεωρεί τις παραδοσιακές θρησκευτικές πεποιθήσεις. Ο θεολογικός λόγος δεν θα πρέπει να αντλεί αξιοπιστία μόνο από την εκκλησιαστική παράδοση αλλά να ανταποκρίνεται και να είναι συνεπής με τα κριτήρια εγκυρότητας και τις αποδεδειγμένες βεβαιότητες της σύγχρονης επιστήμης.
Η θεολογία της φύσης "ξεκινά από τη ζωή της θρησκευτικής κοινότητας και ρωτά πως οι πεποιθήσεις της μπορούν να ανασχηματισθούν στα πλαίσια της σύγχρονης επιστήμης" I. Barbour (2000), p. 37. Με αυτό τον τρόπο αμφισβητούνται οι θεολογικές αρχές και πεποιθήσεις οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με την κοινή λογική και τις επιστημονικές βεβαιότητες όπως για παράδειγμα η παρθένος σύλληψη του Ιησού Χριστού, η σωματική ανάσταση Του, η βασιλική-κυριαρχική θέση του ανθρώπου απέναντι στη φύση, και η σημασία και οι επιπτώσεις του προπατορικού αμαρτήματος. Βλ. Arthur Peacocke
Συστηματική σύνθεση: (σημ. 9):
Στο επίπεδο μιας πληρέστερης και συστηματικότερης σύνθεσης σπάζουν τα σύνορα που διαχωρίζουν την θεολογική από την επιστημονική κοσμοθεωρητική αντίληψη και γίνεται απόπειρα συγκρότησης μιας ενιαίας κοσμοθεωρητικής στάσης απέναντι στην φυσική - αντικειμενική και την πνευματική διάσταση.
"Μία περισσότερο συστηματική συνύφανση μπορεί να συμβεί αν και η επιστήμη και η θρησκεία συνεισφέρουν σε μια πιο συγκροτημένη κοσμοθεωρία επεξεργασμένη σε μια περιεκτική μεταφυσική". I. Barbour (2000), p. 34
Η πνευματικότητα και η αντι-κειμενικότητα αποτελούν δύο διαφορετικές εκφράσεις της ίδιας πραγματικότητας. Ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα δεν υπάρχει διαφορά είδους αλλά μόνο διαφορά βαθμού χαρισμάτων. Όλα τα πλάσματα του Θεού διαθέτουν κάποια μορφή συνειδητότητας και έχουν αυτοτελή αξία. Η φύση δεν ταυτίζεται με την Θεότητα, είναι μόνο μία όψη, έκφραση της Θεότητας.
Ο Θεός αν και υπερβατικός είναι πάντοτε ενεργητικός ως προς την υλική δημιουργία βαστάζει και νοματοδοτεί τα σύμπαντα ως πανταχού παρών και τα πάντα πληρών. (Παν-ενθεϊσμός) Αλληλεπιδρά αδιάλειπτα με όλα τα όντα και όλα τα γεγονότα. Είναι συμμέτοχος σε όλες τις διεργασίες (processes). "κάθε νέο γεγονός είναι μαζί το προϊόν του παρελθόντος της οντότητας, της ενέργειάς της και της ενέργειας του Θεού". I. Barbour (2000), p. 35 Προσφέρει απεριόριστες δυνατότητες δημιουργικής ελευθερίας και συμβάλλει ουσιαστικά στην πραγμάτωση υψηλών στόχων και νοήματος.

Το μοντέλο συνύφανσης εκφράζει την διαμετρικά αντίθετη άποψη από το μοντέλο της σύγκρουσης. Είναι η πιο τολμηρή, ριψοκίνδυνη αλλά και βαθιά προσέγγιση στο ζήτημα των σχέσεων. Επιδιώκει τη διαμόρφωση μιας ενιαίας συγκροτημένης και ολοκληρωμένης κοσμοθεωρητικής προσέγγισης απέναντι στο Θεό τον άνθρωπο και το σύμπαν.
Υποθέτουμε όμως ότι η αποδοχή ενός τέτοιου συγκριτιστικού εγχειρήματος θα πρόδιδε το διακριτικό χαρακτηριστικό της Ορθόδοξης Εκκλησίας που είναι ο σεβασμός της ιερής παράδοσης.

Ε'
Η άποψη της άμεσης αλληλεπίδρασης (Direct Interaction View),
Προσεγγίσεις που αλληλεπιδρούν πάνω στο ίδιο φαινόμενο Moreland (1996)\
Interactionism, Wong (1999) , (Camelia)

Επιστήμη και θρησκεία αλληλεπιδρούν άμεσα προσεγγίζοντας την ίδια πραγματικότητα και έρχονται ποικιλοτρόπως σε συμφωνία και ασυμφωνία Moreland (1995). . Μερικές φορές οι απόψεις των δύο κοσμοθεωριών αλληλοαμφισβητούνται άλλοτε αλληλοενισχύονται. "κάθε τμήμα της μιας προσέγγισης σχετίζεται ως προς το περιεχόμενο και την μέθοδο με κάθε άλλο τμήμα" Kevin Sharpe and Rebecca Bryant.
"Ένα εκλεκτικό μοντέλο συνύφανσης (eclectic model of integration) είναι το πιο κατάλληλο. Αναγνωρίζει ότι μερικές φορές οι δύο γνωστικοί τομείς ασχολούνται με δύο διαφορετικά πεδία, μερικές φορές είναι μη αλληλεπιδρούσες προσεγγίσεις απέναντι στο ίδιο πεδίο που παρέχει απαντήσεις σε διαφορετικά είδη ερωτήσεων, μερικές φορές η θεολογία παρέχει μια κατάλληλη κοσμοθεωρία συνεπή με την αναγκαία φιλοσοφική προϋπόθεση της επιστήμης, και μερικές φορές είναι αλληλεπιδρούσες, ανταγωνιστικές προσεγγίσεις απέναντι σε φυσικά φαινόμενα" Moreland, J. P. 1987 (2).
"Μερικές φορές μια επιστημονική άποψη έρχεται σε λογική αντίφαση με μια θεολογική άποψη. Για παράδειγμα μερικές εκδοχές του παλλόμενου σύμπαντος υποδηλώνουν ένα σύμπαν χωρίς αρχή και αυτό αντιβαίνει στη βιβλική διδασκαλία ότι υπήρξε αρχή. Μερικές θεολογικές διδασκαλίες για την ύπαρξη της ψυχής εγείρουν λογικά προβλήματα για τις φιλοσοφικές ή επιστημονικές θέσεις που αρνούνται την ύπαρξη της ψυχής. J. P. Moreland (1999) Η γενική θεωρία της εξέλιξης βάζει διάφορες δυσκολίες για κάποιους τρόπους κατανόησης του βιβλίου της Γένεσης. Στην ψυχοθεραπεία η ενίσχυση της αυτοπεποίθησης φαίνεται ότι έρχεται σε αντίθεση με την καλλιέργεια της ταπείνωσης. Η αυτονομία φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με την υπακοή, η διεκδίκηση των ατομικών δικαιωμάτων σε αντίθεση με την αγιαστική υπομονή.

Άλλοτε οι επιστημονικές θεωρίες υποστηρίζουν άμεσα ή έμμεσα τις αρχές της Θεολογίας. "H θεωρία του Big Bang έχει προσφέρει υποστήριξη στη θεολογική πίστη ότι το σύμπαν είχε μια αρχή. Άλλα παραδείγματα επιστημονικών ανακαλύψεων που υποστηρίζουν θεολογικές προϋποθέσεις είναι η λεπτή ισορροπία των διάφορων σταθερών μεγεθών της φύσης (π.χ. βαρύτητα) η οποία είναι απαραίτητη για την εμφάνιση οποιασδήποτε μορφής ζωής στο σύμπαν, συστηματικά χάσματα στην καταγραφή των απολιθωμάτων, οι πληροφορίες που περιέχονται στο DNA, και η φύση της ανθρώπινης γλώσσας. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις οι θεολογικές απόψεις ήταν ήδη εύλογες και χωρίς την επιστήμη, αλλά οι επιστημονικές ανακαλύψεις τους έδωσαν περισσότερη υποστήριξη". J. P. Moreland (1993)

Προτάσεις, θεωρίες, ή μεθοδολογίες της επιστήμης μπορούν να είναι ανεξάρτητες από δογματικές απόψεις της θεολογίας ώστε ούτε ο ένας τομέας μελέτης να προσφέρει στήριξη στον άλλο ούτε ο ένας τομέας μελέτης να βάζει δυσκολίες στον άλλο. Για παράδειγμα η αλήθεια του χημικού τύπου που αφορά στη σύνθεση του νερού (H2O) δεν αμφισβητεί ούτε επιβεβαιώνει κάποια θεολογική άποψη ούτε άμεσα ούτε έμμεσα.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ

"Οφείλουμε να παίρνουμε
σοβαρά υπόψιν μας τη Βίβλο
αλλά όχι κατά γράμμα."
Barbour (2000), p. 18.

Όλα τα μοντέλα εκφράζουν πτυχές της αλήθειας. Οι υποστηρικτές όλων των απόψεων εκφράζουν τις περισσότερες φορές καλοπροαίρετα αυτό που οι γνωσιολογικές, ψυχικές και πνευματικές τους δυνατότητες, τους επιτρέπουν να συνειδητοποιήσουν. Οι τοποθετήσεις τους διαμορφώνονται πάνω στη βάση διάφορων, αλληλοεξαρτόμενων παραγόντων όπως:

- Η πνευματική, νηπτική εμπειρία και η συμμετοχή στη ζωή της Εκκλησίας.
- Το εύρος της επιστημονικής, θεολογικής και φιλοσοφικής-επιστημολογικής κατάρτισης.
- Ιδιοσυγκρασιακά νοητικά και ψυχικά χαρακτηριστικά όπως: Ανάλυση, σύνθεση, αμφισβήτηση, συντηρητικότητα, ανασφάλεια, παρορμητισμός, ανατρεπτικότητα.
- Το κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο εργάζεται και το κοινό στο οποίο απευθύνεται: επιστημονική κοινότητα, ενορία ή άλλη κοινωνική ομάδα.

Με το πέρασμα του χρόνου όλες οι απόψεις θα συμβάλλουν στην ανέλιξη μιας δυναμικής διαδικασίας ωρίμανσης των τοποθετήσεων όχι μόνο των ερευνητών αλλά και των κοινωνικών ομάδων. Ο προβληματισμός, ο διάλογος και η αντιπαράθεση θα επιφέρουν τις απαραίτητες ζυμώσεις ώστε να σφυρηλατηθούν γόνιμες και ώριμες τοποθετήσεις.

Ένα μοντέλο συσχέτισης επιστήμης και θεολογίας με ευρύτητα και υψηλή λειτουργικότητα οφείλει να διακρίνεται από τα παρακάτω χαρακτηριστικά:

1 - Αναγνωρίζει και σέβεται τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά της επιστήμης και της θεολογίας, xωρίς να τα αλλοιώνει και να τα παραμορφώνει.
2 -Δεν επιδιώκει να καλύψει αγεφύρωτα χάσματα ή να παραβλέψει σημεία επαφής και δυνατότητες συνύφανσης.
3 - Αναγνωρίζει και προβάλλει όσο το δυνατόν περισσότερα σημεία επαφής (ως προς τις αρχές, τις έννοιες και τις μεθόδους) και διασαφηνίζει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της αλληλεπίδρασης.
4 - Διερευνά τις δυνατότητες διαμόρφωσης μια ενιαίας, χριστιανικής και επιστημονικής, κοσμοθεωρητικής αντίληψης υπογραμμίζοντας τα θετικά και τα αρνητικά στοιχεία του εγχειρήματος.
5 - Είναι ελαστικό και ευέλικτο παραμένοντας πάντοτε ανοικτό σε αμφισβήτηση και αναθεώρηση των προτάσεών του.
6 - Αναγνωρίζει και αποδέχεται την πιθανή εγκυρότητα κάθε συγκεκριμένης πρότασής του χωρίς να διεκδικεί την απόλυτη και γενική ισχύ όλων των προτάσεών του.

Οφείλουμε να παραδεχθούμε ότι δεν μπορούμε να υιοθετήσουμε κάποιο μοντέλο με απόλυτο τρόπο. Κάθε μοντέλο μπορεί να αποβεί λειτουργικό ανάλογα με την περίπτωση. "Εάν είμαστε υπάκουοι ώστε να αρνούμαστε να λατρέψουμε τα έργα των χεριών μας, θα ανακαλύψουμε μια θαυμάσια ελευθερία. Θα είμαστε κυρίαρχοι των επιστημονικών μοντέλων και οι θεωρίες θα είναι όργανα και εργαλεία. Μέσα στην ελευθερία μας θα συναντήσουμε περιπτώσεις όπου η σοφία μας καλεί ενεργήσουμε σύμφωνα με το μοντέλο σύγκρουσης. Άλλες φορές το "συμπληρωματικό" ή το "αναγωγικό - of- " ή αν είναι εύλογο ακόμη και κάτι όπως της "συνύφανσης - integration". Αλλά το μόνο "μοντέλο" που μας επιτρέπει η πνευματική μας εντιμότητα είναι το αποκαλυμμένο μοντέλο της υπάκοης και πιστής αγωνιστικής προσπάθειας συμπεριλαμβανομένης και αυτής του να υποτάξουμε τις φαντασίες του κόσμου στο Θεό και το Λόγο του. (2 Corinthians 10:4-6)". Paul D. Ackerman

Η στάση των πιστών απέναντι στην ετερότητα ήταν μέχρι σήμερα αμυντική αλλά τώρα πια οι "εχθροί" βρίσκονται εντός των πυλών, η περιχαράκωση δεν ωφελεί τόσο όσο η γόνιμη αντιπαράθεση. Ο δυτικός καταναλωτικός τρόπος ζωής (κατανάλωση τεχνολογικών, γνωσιακών, εμπειρικών και "πνευματικών" αγαθών) διέρρηξε τα φράγματα ασφαλείας που οριοθετούσαν οι λαϊκές και οι πνευματικές παραδόσεις. Η Εκκλησία χρειάζεται πλέον μια δυναμική, ενεργητική απολογητική και μια διευρυμένη και ώριμη ποιμαντική.
Οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε με σεβασμό τις προσωπικές τοποθετήσεις όλων των ανθρώπων (ερευνητών, φονταμεναλιστών, αρνησίθεων κ.λ.π.) Ο καθένας προσπαθεί να εκφράσει όσο καλύτερα γίνεται αυτό που του επιτρέπεται να ζήσει και να συνειδητοποιήσει. Η προσπάθεια συνύφανσης είναι αναπόφευκτη. Δεν χρειάζεται όμως να είναι ούτε πολεμική ούτε αδιάφορα συμπληρωματική, ούτε απλά αθροιστική αλλά ούτε και συγχυτική - συγχωνευτική. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η συνύφανση οφείλει λαμβάνοντας υπόψη όλες τις υπεισερχόμενες μεταβλητές να είναι ευέλικτη, πολυεπίπεδη και πολύμορφη.

Σε σχέση με ένα τόσο λεπτό και πολυσύνθετο θέμα είναι προτιμότερο να μην καταλήξουμε σε συμπεράσματα. Άλλωστε η αλήθεια διαφεύγει από τις διατυπώσεις του λόγου όπως το νερό ξεγλυστρά από την απόχη. Κάθε διατυπωμένη αλήθεια καθώς εξέρχεται από τη δυναμογόνο, βιωματική πηγή που την γέννησε χάνει τη δύναμη της. Κάθε λεκτική διατύπωση μαρτυρεί αλλά και προδίδει. Διασαφηνίζει αλλά και παραμορφώνει. Κτίζει γέφυρες αλλά και αποξενώνει. (βλ. επιστημολογία, www.psyche.gr/epist1)
Δεν χρειάζεται λοιπόν να κυνηγήσουμε βεβαιότητες στο ζήτημα των σχέσεων επιστήμης και θεολογίας. Θα είναι πιο γόνιμο να κρατήσουμε την ένταση της απορίας και τη σοφία της αγνωσίας.

Ελπίζουμε και ευχόμαστε αρμόδιοι εκκλησιαστικοί και ακαδημαϊκοί παράγοντες να συστήσουν διεπιστημονικές, ερευνητικές ομάδες επιστημόνων, επιστημολόγων και θεολόγων οι οποίες κάτω από τη σκέπη της προσευχής των αγίων γερόντων της Εκκλησίας θα εμπλουτίσουν τον προβληματισμό όλων μας με δημοσιεύσεις, διαλέξεις, συνέδρια, και σεμινάρια.

Π α ρ α π ο μ π έ ς

Ian G. Barbour

Ian G. Barbour. 2000. When Science Meets Religion: Enemies Strangers or Partners. HarperCollins. New York. [Από αυτό το βιβλίο του Barbour δανειστήκαμε την ιδέα παρουσίασης των μοντέλων συσχέτισης επιστήμης και θεολογίας]

R. H. Bube

- A Christian View of Science This series of articles is based on the book " Putting It All Together: Seven Patterns for Relating Science and Christian Faith. (1995)" University Press of America, Lanham, Maryland
Putting It All Together: a Look at the Issues , http://www.proministry.org/html/ps_030401.html
(1 of 14), (2 of 14) , (3 of 14), / (4 of 14) / (5 of 14) / (6 of 14) / (7 of 14) / (8 of 14) /
(9 of 14) /(10 of 14)

A Christian View of Science - The Posture of Science (Part A) /  (Part B) / (Part C)
http://www.proministry.org/html/ps_092499.html

Carter J. D., Narramore, B (Book)

- Carter J. D., Narramore, B. (1979). The Integration of Psychology and Theology
Grand Rapid, Ml: Academie Books, A division of Zondervan Publishing House.
Paul D. Ackerman: The Integrates Model for Relating Psychology and Christianity: A Critique in the Light of BiblicaI Creation (http://www.creationism.org/csshs/v10n4p07.htm).

John B Cobb

α: Dictionary of Modern Western Theology: John B Cobb, Jr. (1925- ) (http://people.bu.edu/wwildman/WeirdWildWeb/courses/mwt/dictionary/mwt_themes_850_cobb.htm),
β: John Cobb articles from Religion on Line (http://www.theology.ie/theologians/cobb.htm),
γ:Christ in a Pluralistic Age by John B. Cobb, Jr. (ENTIRE BOOK) (http://www.religion-online.org/cgi-bin/relsearchd.dll/showbook?item_id=403).

Donald MacCrimmon MacKay (1922-87)

- Donald M. Mackay. 1974. Complementarity in Scientific and Theological Thinking. Zygon 9. p. 225-244.
Βλπ επίσης α: βιογραφικό και μια σύντομη έκθεση των απόψεών του στην παράγραφο : - What was MacKay's view of science and Christianity? που βρίσκεται στην ιστοσελίδα, A Study in the Complementarity of Science and Christianity, by Richard Dimery. (http://www.dimery.com/articles/Both_worlds/both_worlds.html).
β: Donald M. Mackay. 1991. Behind the Eye. Oxford, Blackwell.

Albert Einstein

- Albert Einstein on: Religion and Science II, Philosophy and Religion, A Symposium, 1941. Ανάκτηση 10/02/03 από http://www.sacred-texts.com/aor/einstein/einsci.htm#TWO
Βλ. επίσης -α: Albert Einstein on Religion (http://www.sacred-texts.com/aor/einstein/),
β:- Albert Einstein Video (http://www.albert-einstein.org/.index7.html)

Festinger Leon. (1957).

-Αυτή η εσωτερική δυσαρμονία στο χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας ονομάστηκε από τον Festinger "γνωσιακή παραφωνία" (cognitive dissonance)-
Festinger Leon. (1957). A Theory of Cognitive Dissonance Evanston, Ill.; Row Peterson.
Βλ. επίσης α: Cognitive Dissonance Theory (http://www.mhhe.com/mayfieldpub/westturner/instructor_resources/manual/ch07.pdf),
β: The theory of cognitive dissonance (http://www.ithaca.edu/faculty/stephens/cdback.html).

Dr. J. P. Moreland:

- J. P. Moreland: Philosophical Apologetics, the Church, and Contemporary Culture (1996) Ανάκτηση: 10/02/03 από http://capo.org/premise/96/april/p960406.html
Βλπ επίσης σχετικά:
α: Academic Integration and the Christian Scholar (1999) (http://www.leaderu.com/real/ri0002/moreland.html)
β: Is Science a Threat or Help to Faith? A look at the concept of Theistic Science (1993) (http://www.leaderu.com/real/ri9404/threat.html)

C. Stephen Evans

Truth Journal: The Mystery of persons and Belief in God (http://www.origins.org/truth/3truth07.html)

John Polkinghorne

John Polkinghorne. 1987. One World: The Interaction of Science and Theology. NJ: Princeton Univ. Press. p. 64. (Αναφ. σελ. 26 Barbour).
John Polkinghorne - Video (http://www.counterbalance.net/cqinterv/sci2rel-frame.html)

Kevin Sharpe and Rebecca Bryant

Kevin Sharpe and Rebecca Bryant: Camellias and Happiness: An Integration of Science and Religion (http://www.ksharpe.com/articles/articledetail.cfm?article_id=159), το ίδιο κείμενο στη διευθ. (http://www.ksharpe.com/Word/TM07.htm)

David Tracy

David Tracy. 1975. Blessed Rage for order. Seabury, New York. (Αναφ. σελ. 24 Barbour).
David Tracy.: On line Articles and a Book (http://www.theology.ie/theologians/tracy.htm),
email: David Tracy (davect@bendnet.com)

Paul T. P. Wong

Graduate Program in Counseling Psychology: Trinity Western University         
CPSY 609 - Integration Seminar.1999. Lecture No.2b: Models of Integration
http://www.twu.ca/cpsy/Courses/CPSY609/Spring2000/cpsy6092b.htm (Ο σύνδεσμος από τον οποίο αντλήσαμε το απόσπασμα είναι πια εκτός λειτουργίας).
Βλ. ενεργό σύνδεσμο για τον Wong, http://www.twu.ca/cpsy/wongdefault.asp (http://www.twu.ca/cpsy/wongdefault.asp)

A. N. Whitehead

A. N. Whitehead. 1933. Science and the Modern World. Cambridge University Press

Σημειώσεις

Σημ. 1. Στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία ο συχνότερος όρος που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις σχέσεις επιστήμης και θεολογίας είναι "integration". Αναζητήσαμε την καταλληλότερη ελληνική απόδοση του όρου integration ανάμεσα σε διάφορες λέξεις όπως σύνθεση, ενοποίηση, συνένωση, συγκρότηση, σύγκραση, ολοποίηση, συνάρθρωση, συσχέτιση, συνύφανση, συνδυασμός, συνδιάρθρωση. Με τη συμβουλευτική παραίνεση του φίλου Δημήτρη Λαλούση καταλήξαμε επιφυλακτικά στον όρο συνύφανση επειδή δηλώνει την ενότητα δύο διαφορετικών στοιχείων-παραγόντων τα οποία ενώνονται χωρίς να χάνουν την ιδιαιτερότητά τους.

Σημ. 2. J. Piaget: Σύμφωνα με την γενετική επιστημολογία του Piaget (1970) η ανάπτυξη των γνωστικών ικανοτήτων προκύπτει από τη συνεχή προσπάθεια του ανθρώπου να προσαρμοσθεί στο περιβάλλον. Αυτή η εξελικτική πορεία θεμελιώνεται σε δύο βασικές διεργασίες: την αφομοίωση (assimilation) που είναι η ερμηνεία των γεγονότων σύμφωνα με προϋπάρχουσες νοητικές δομές και την συμμόρφωση (accomodation) που είναι η η αλλαγή των γνωσιακών δομών σύμφωνα με τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Βλ. Piaget, J. (1936). La naissance de l’intelligence chez l’enfant. Delachaux et Niestlι, Geneva. Piaget, J. (1937). La construction du rιel chez l’enfant. Delachaux et Niestlh, Geneva. Piaget, J. (1969). Le Jugement moral chez l' enfant. Presses Universitaires de France, Paris. Piaget, J. (1970). L' epistemologie genetique. Presses Universitaires de France, Paris.

Σημ. 3. Οριακές ερωτήσεις: Βασικά φιλοσοφικά ερωτήματα που αφορούν στη φύση της πραγματικότητας, της γνώσης και των αξιών όπως:
Τι είναι αυτό που ρυθμίζει τους νόμους της φύσης; Γιατί οι νόμοι της φύσης λειτουργούν με τον τρόπο που λειτουργούν και όχι διαφορετικά; Για ποιο λόγο υπάρχουν όλα όσα υπάρχουν και δεν υπάρχει το τίποτα ; Τι υπήρχε πριν να υπάρξουν όλα όσα υπάρχουν; Ποιος είναι ο βαθμός αξιοπιστίας των επιστημονικών κριτηρίων εγκυρότητας; Πως μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι αυτό που γνωρίζουμε είναι όντως αληθινό; Υπάρχουν απόλυτα κριτήρια αξιολόγησης του καλού και τού κακού; Υπάρχει ελευθερία της βούλησης; Βλπ. σχετικά:
What Is Philosophy?
(1), http://www.onu.edu/A+S/philosophy/philos.html,
(2), http://www.fsu.edu/~philo/resources/ugrad/isphil.htm
(3), http://www.eng.as.fvsu.edu/What'sPhil.htm

Σημ. 4. Ηθικά ζητήματα. Βλπ. για παράδειγμα:
α: Michael Banner: Christian Ethics and contemporary moral problems , http://assets.cambridge.org/0521623820/sample/0521623820WSC00.PDF
β: Ethics Updates: Ethical Theory Applied Ethics, http://ethics.sandiego.edu/index.html
γ: Center for Bioethics , http://www.bioethics.umn.edu/
δ: Stand to Reason: Commentaries on Ethics , http://www.str.org/free/commentaries/ethics/index.htm
ε: Michael Banner. 1999. Christian Ethics and Contemporary Moral Problems, http://books.cambridge.org/0521625548.htm

Σημ. 5. Κοινότητα και αντιστοιχία εννοιών και μεθόδων. (Polkinghorne) ,
Revd Dr John Polkinghorne, FRS¨The Relationship of Science and Religion (http://www.starcourse.org/jcp/SBishopMa-diss.doc)
- Φιλοσοφικές και ηθικές προϋποθέσεις.
Οι επιστημονικές θεωρίες θεμελιώνονται σε συγκεκριμένες μετα-επιστημονικές θεωρητικές και αξιολογικές προϋποθέσεις. Είναι φορτισμένες με θεωρητικά (theory-laden) και ηθικά (value-laden) στοιχεία. (σημ.10 )"Οι θεωρίες δεν αναδύονται από τη λογική ανάλυση των δεδομένων αλλά από ενεργήματα δημιουργικής φαντασίας στα οποία οι αναλογίες και τα μοντέλα παίζουν συχνά ρόλο. Στη θρησκευτική γλώσσα είναι χαρακτηριστική η ύπαρξη δογματικών προϋποθέσεων και η χρήση μεταφορών και μοντέλων". ( Barbour 2000, p. 25).
- Υποκειμενική συμμετοχή και προσωπική μετοχή.
Στην κβαντική φυσική ο παρατηρητής επηρεάζει καθοριστικά τα δεδομένα της παρατήρησης. Στην Πνευματική ζωή ο πιστός μετέχει με προσωπικό τρόπο στην αποκάλυψη της Αλήθειας του Θεού.
- Προσωπική ελευθερία και απροσδιοριστία.
Η απροσδιοριστία χαρακτηρίζει την ίδια την φυσική πραγματικότητα και όχι την αδυναμία του παρατηρητή να φτάσει στην ακριβή γνώση της φυσικής πραγματικότητας. Σύμφωνα με την διδασκαλία της Εκκλησίας ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να υπερβαίνει τους εξωτερικούς παράγοντες που τον προσδιορίζουν και να επιλέγει ελεύθερα.
- Αντιμετώπιση αντιξοοτήτων και υπομονή.
Στην ψυχοθεραπεία ενισχύεται ή ικανότητα αντιμετώπισης αντιξοοτήτων, κρίσεων και εσωτερικών συγκρούσεων Στην Εκκλησία υπογραμμίζεται με ανάλογο τρόπο η σημασία του πνευματικού αγώνα και της εν Χριστώ υπομονής.
- Ολιστικό μοντέλο και θεία πρόνοια:
Σύμφωνα με τα ολιστικά επιστημονικά μοντέλα η κατανόηση του όλου δεν εξαντλείται από την ανάλυση των μερών του. Δεν μπορούμε να ερμηνεύσουμε ένα ευρύ σύνολο δεδομένων ή γεγονότων κατανοώντας τις επί μέρους λειτουργίες των τμημάτων αυτού του συνόλου. Gestalt Theory (11) Στο επίπεδο του συνόλου (του όλου) μπορεί να ισχύουν διαφορετικοί νόμοι από αυτούς που ισχύουν στα υποσύνολα. Οι ίδιες οι ιδιότητες των συστατικών μερών ενός συνόλου εξαρτώνται από την συμμετοχή και τη σχέση τους με ευρύτερα σύνολα. Κάτω από αυτή την ολιστική προοπτική η πρόνοια του Θεού, που σύμφωνα με την θεολογία βαστάζει τους συμπαντικούς νόμους, μπορεί να κατανοηθεί μεταφορικά ως νόμος που ισχύει στο επίπεδο του όλου σύμπαντος και ρυθμίζει τους φυσικούς νόμους.
- Φυσική τάξη του σύμπαντος και η Σοφία του Θεού.
Η φυσική τάξη που επικρατεί στο σύμπαν είναι το αποτέλεσμα της Θείας Σοφίας. Ο υλικός κόσμος ως σοφό δημιούργημα του Θεού μπορεί και αξίζει να διερευνηθεί με τις επίμονες, λογικές προσπάθειες του ανθρώπου. Με αυτό τον τρόπο ο Χριστιανισμός συνέβαλλε ουσιαστικά στην δημιουργία προϋποθέσεων για την ανάπτυξη της επιστήμης (A. N. Whitehead. 1933)

Σημ. 6. Όπως αναφέραμε στη σημείωση 2 τα νέα δεδομένα που προσλαμβάνονται από τον αντιληπτικό μηχανισμό μετασχηματίζουν τις προϋπάρχουσες, αντιληπτικές, νοητικές, ερμηνευτικές δομές. Με ανάλογο τρόπο η κοσμοθεωρητική μας τοποθέτηση μεταβάλλεται όταν ερχόμαστε σε επαφή με στοιχεία άλλων κοσμοθεωρητικών τάσεων.

Σημ. 7. Βλ: Natural Theology.
α: Michael Sudduth's Natural Theology Website , http://www.homestead.com/NaturalTheology/
β: Owen Gingerich. Is There a Role for Natural Theology Today? , http://www.leaderu.com/real/ri9501/natural.html
γ: Natural Theology net , http://www.naturaltheology.net/

Σημ. 8. Βλ. Theology of Nature. Βλπ. Arthur Peacoche. Science & the Future of Theology—Critical Issues , http://www.ctinquiry.org/publications/peacocke.htm Βλ. επίσης:
α: Arthur Peacocke. PATHS FROM SCIENCE TOWARDS GOD: On line Part I: The spiritual quest in the new world of science , http://www.oneworld-publications.com/books/paths-from-science-towards-god.htm
β: Arthur Peacocke - Video , http://www.counterbalance.net/cqinterv/sci2rel-frame.html
γ: Anna Case-Winters: Toward a Theology of Nature: Preliminary Intuitions , http://www.unites.uqam.ca/religiologiques/no11/toward.PDF
δ: Anna Case-Winters Video , http://www.counterbalance.net/cqinterv/sci2rel-frame.html

Σημ. 9. Η συστηματική σύνθεση επιστήμης και θεολογίας υποστηρίζεται από την Process philosophy και τη Process Theology με βασικούς εκπροσώπους τους : Charles Hartshorne, John B. Cobb , David Ray Griffin, Alfred Whitehead (1861-1947) , Βλ. επίσης,
David Ray Griffin. 1998. Unsnarling the World-Knot: Consciousness, Freedom, and the Mind-Body Problem. Berkeley: University of California Press. Book Review by Robert B. Nordberg, http://www.scientificexploration.org/jse/bookreviews/13-1/griffin.html Bλ. επίσης:
α: David Ray Griffin - Video , http://www.counterbalance.net/bio/dg-frame.html. E-mail: dgriffin@cst.edu ,
β: Center for Process Studies , http://www.ctr4process.org/Process/CPSWhatIs.htm
γ: John B. Cobb
δ: A Christian Natural Theology Based on the Thought of Alfred North Whitehead by John B. Cobb, Jr , (Book on line) , http://www.religion-online.org/cgi-bin/relsearchd.dll/showbook?item_id=1085
ε: Process Philosophy and Christian Thought by Delwin Brown, Ralph James, Gene Reeves (eds.) , (Book on line) ,   http://www.religion-online.org/cgi-bin/relsearchd.dll/showbook?item_id=2298

Σημ 10. "Καμιά επιστήμη δεν είναι ελεύθερη από θεωρητικά - υποθετικά και αξιολογικά δεδομένα. Η πεποίθηση ότι η φυσικές επιστήμες είναι αντικειμενικές , χωρίς φιλοσοφικές προϋποθέσεις είναι απλά μυθολόγημα του επιστημονισμού". (ελεύθερη απόδοση) Stephan Evans (1977) p. 132 , in Cosgrove Mark (http://www.gospelcom.net/tayloru/courses/psy310/ilesson6.htm) Βλ. και Cosgrove, Mark P. "The Fruit of Integration: Results in the Teaching of Psychology." Journal of Psychology and Theology 23 (1995): 289-95.

Σημ. 11. Βλ. περισσότερα στοιχεία για την Θεωρία και θεραπεία Gestalt στις ιστοσελίδες:
α: The Gestalt Therapy Page, http://www.gestalt.org/
β: Gestalt Therapy and Gestalt Psychology by Allen R. Barlow , http://www.gestalt.org/barlow.htm
γ: Gestalt Psychotherapy Associations and Institutes , http://www.enabling.org/ia/gestalt/gerhards/gpass.html

του Νικήτα Καυκιού