Ψυχολογία και Θεολογία

Οι ψυχολογικές προϋποθέσεις
της υπακοής και της ελευθερίας

www.psyche.gr/poimantiki1.htm

του Νικήτα Καυκιού

Η διάκριση του πνευματικού
Ο πνευματικός πατέρας ακροβατεί ανάμεσα στις εντολές του θεού και τις αδυναμίες του πιστού.
Σταθμίζει διακριτικά την προαίρεση και τις δυνατότητες του πιστού, πριν τον παροτρύνει στην εφαρμογή του Θείου θελήματος. Διότι η υπακοή προϋποθέτει πνευματική εγρήγορση, αβίαστη συγκατάθεση και ψυχική δύναμη.
Αν ο πνευματικός προσπαθήσει να επιβάλλει αδιάκριτα το θείο λόγο μπορεί να συντρίψει μια ευάλωτη προσωπικότητα. Γι' αυτό οφείλει να λάβει υπ' όψιν του τις ψυχολογικές δυνατότητες του πιστού.
Η ανθρώπινη εσωτερικότητα δεν είναι μόνο πνευματική αλλά και ψυχολογική. Στην ποιμαντική και την εξομολόγηση ο πνευματικός εστιάζει την προσοχή του σε πνευματικές μεταβλητές όπως: αγάπη - μίσος, ταπείνωση - έπαρση, υπακοή - ανυπακοή, πνευματική εγρήγορση - ακηδία, φιληδονία - εγκράτεια ενώ παραβλέπει τις ψυχολογικές μεταβλητές όπως: υγεία - παθολογία, αυτοπεποίθηση - μειονεκτικότητα, συνειδητό - υποσυνείδητο, εσωστρέφεια - εξωστρέφεια, επικοινωνιακές δεξιότητες - κοινωνική απόσυρση.
Οι ψυχολογικοί παράγοντες δεν πρέπει να παραβλέπονται διότι προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό την υπαρξιακή πραγματικότητα. Αρνητικά συναισθήματα όπως: ανασφάλεια, φοβίες, έμμονες ιδέες, αδικαιολόγητο άγχος και θλίψη επηρεάζουν τη δομή και τη λειτουργία της προσωπικότητας και παρεμποδίζουν την πνευματική πορεία των χριστιανών.
Ο ρόλος του πνευματικού πατέρα δεν εξαντλείται στην ενημέρωση του πιστού σχετικά με το τι θέλει ο Θεός από αυτόν, ούτε στην παρότρυνση εφαρμογής του Θείου θελήματος, αλλά στην προετοιμασία του πιστού να αποδεχθεί το Θείο λόγο και να τον εφαρμόσει στην πράξη. Το κύριο έργο του είναι να συμβάλλει στην δημιουργία προϋποθέσεων ώστε να γίνει δυνατή η εφαρμογή του Θείου θελήματος.
Ο πνευματικός πατέρας είναι ο γεωργός ο οποίος αφαιρεί τα παράσιτα, οργώνει και ποτίζει το χωράφι ώστε να καταστεί έτοιμο για την σπορά. Το έργο του περιλαμβάνει και τη σπορά αλλά δεν περιορίζεται σε αυτήν. Ούτε βέβαια έχει νόημα να διαμαρτύρεται για την ποιότητα του αγρού. Η βασική μέριμνα είναι η καλλιέργεια του εδάφους ώστε αυτό να καταστεί γόνιμο. Διότι όταν επικρατούν οι κατάλληλες συνθήκες, ο σπόρος ξέρει από μόνος του πώς να γίνει ώριμο φυτό και να δώσει καρπούς.

Η υπέρβαση του εγωκεντρισμού.
Ο εγωισμός δεν είναι αδυναμία ή ελάττωμα του χαρακτήρα για το οποίο είμαι υπεύθυνος και το οποίο μπορώ με τη δύναμη της θέλησής μου να ξεπεράσω εδώ και τώρα. Δεν είναι κάτι που μπορώ να υπερβώ με τη θέλησή μου.
Όταν λειτουργώ εγωιστικά εγκλωβίζομαι στις προσωπικές μου αδυναμίες και ανάγκες. Όταν δεσμεύομαι από τον εγωκεντρισμό μου αναγκάζομαι να υπηρετώ τις ατομικές μου ανάγκες και δεν μπορώ να σκέφτομαι, να αισθάνομαι και να συμπεριφέρομαι σύμφωνα με την αγάπη των εντολών του Θεού.
Τα ανθρώπινα πάθη είναι έμμονες συνειδητές και υποσυνείδητες παρορμήσεις οι οποίες με αποπροσανατολίζουν και με απομακρύνουν από το Θεό.
Όσο πιο έντονα είναι μέσα μου χαραγμένα τα πάθη τόσο περισσότερο δεσμεύομαι από αυτά και μειώνεται η δυνατότητά μου να ζήσω ελεύθερα δηλαδή σύμφωνα με το Θείο θέλημα. (Σε πνευματικό επίπεδο η προσωπική ελευθερία και η υπακοή στο θεό είναι ταυτόσημες έννοιες). Πρόκειται για μια παγίδα η οποία συγκροτεί τα θεμέλια της οδύνης. Όσο περισσότερο δεσμεύομαι από τις παρορμήσεις μου τόσο περισσότερο υποφέρω. Η ευχαρίστηση που προκύπτει από την ικανοποίηση των παθών μοιάζει με δάνειο από τράπεζα με πολύ υψηλό τόκο. Το κυνήγι της εγωκεντρικής απόλαυσης θηρεύει την υπαρξιακή χρεοκοπία.
Δεν επιλέγουμε να έχουμε πάθη απλά αισθανόμαστε την ένταση των παθών μέσα μας. Νιώθουμε να επηρεάζουν τόσο πολύ τη συμπεριφορά μας ώστε να μην μπορούμε να αντισταθούμε.
Δεν είμαστε ένοχοι για τα πάθη μας στο βαθμό που η δύναμη της θέλησής μας δεν είναι αρκετή για να τα ξεπεράσουμε.
Η ίαση των παθών και η απελευθέρωση από τις εγωκεντρικές δεσμεύσεις είναι μυστήριο. Δεν μπορεί να γίνει μέσα από συνειδητές, ανθρώπινες προσπάθειες αλλά με την παρέμβαση του Θεού. Η υπέρβαση του εγωκεντρισμού δεν είναι αποτέλεσμα συνειδητών ασκητικών προσπαθειών αλλά καρπός της επίσκεψης του Αγίου Πνεύματος. Η θεραπεία των παθών βιώνεται ως άμεση δωρεά υπερβατικής ελευθερίας. Ο πιστός πάσχει τη θεραπεία χωρίς να μπορεί να επεξηγήσει λογικά την ακριβή διαδικασία της θεραπευτικής του εμπειρίας. Η θεραπεία δεν είναι ανταμοιβή για τις ασκητικές προσπάθειες και τις θυσίες αλλά θείο δώρο που παρέχεται δωρεάν χάριν της ταπεινώσεως. Ο πιστός δεν μπορεί με τη δύναμη της θέλησής του να ξεπεράσει το εγώ του. Καθώς όμως συντρίβεται μέσα από την επαφή του με την πραγματικότητα και αδειάζει από τον εαυτό του, επιτρέπει στη Χάρη του Θεού να τον επισκεφτεί και να τον κατακλύσει. Η αναφορά της συντριβής στο Θεό ελκύει τη Χάρη.

Το αλάθητο και η παρερμηνεία.
Οι πατέρες της Εκκλησίας ακόμη και όταν είναι χαριτωμένοι δεν είναι παντογνώστες. Μπορεί να είναι άγιοι αλλά δεν είναι πανεπιστήμονες. Αγιάζονται με την μωρία της ταπείνωσης και όχι με την οίηση της γνώσης. Είναι δυνατόν να κάνουν λανθασμένες τοποθετήσεις ιδιαίτερα σε μη δογματικά θέματα. Συχνά εκφράζουν απόψεις που δεν θεμελιώνονται στη Χάρη αλλά στο πολιτιστικό κλίμα της εποχής τους ή στην ιδιαίτερη ψυχοσύνθεση τους. Από την άλλη πλευρά εμείς οι ίδιοι μπορεί να παρερμηνεύουμε το νόημα των λόγων τους καθώς φιλτράρουμε τα λόγια τους μέσα από τα δικά μας σύγχρονα, διαφορετικά αλλά και εκκοσμικευμένα κριτήρια. Μέσα από τις αδυναμίες μας συχνά παρεξηγούμε το βαθύτερο νόημα των πατερικών λόγων. Διότι δεν είναι δυνατόν να συλλάβουμε αυτό που μας υπερβαίνει.
Είναι προτιμότερο αντί να προσπαθούμε να καταλάβουμε με το νου μας το νόημα των λόγων τους να προσπαθούμε να μιμηθούμε τη ζωή τους. Στην εσώτερη ουσία και όχι στα επιφαινόμενα εξωτερικά σχήματα. Διότι δεν είναι η γνώση αλλά η πρακτική εφαρμογή του θείου θελήματος που ανοίγει το δρόμο της Θεογνωσίας.
Μέσα από τη δική μας ασκητική πράξη και συναίσθηση της αδυναμίας μας γινόμαστε μέσα στην Εκκλησία με τη Χάρη του Αγίου Πνεύματος φορείς της Αλήθειας, Θεοφόροι και άγιοι.

Οι δεσμεύσεις της ελευθερίας
Η συμπεριφορά μας δεν συνίσταται σε αυτόματες, ανακλαστικές αντιδράσεις σε ερεθίσματα του περιβάλλοντος, δεν προσδιορίζεται από τις συσσωρευμένες αρνητικές εμπειρίες του παρελθόντος, δεν είναι καρπός ελεύθερων, προσωπικών επιλογών αλλά συνάρτηση όλων αυτών των παραγόντων.
Η συμπεριφορά μας είναι αποτέλεσμα του συνόλου των αλληλεπιδράσεων όλων των εσωτερικών και των εξωτερικών παραγόντων που απαρτίζουν τη ζωή μας αλλά και ολόκληρο το σύμπαν. Κάθε στιγμή όλα όσα είναι μέσα μας αλληλεπιδρούν μεταξύ τους αλλά και με όλα όσα είναι έξω και πέρα και πάνω από εμάς.

Ελευθερία: Η ελευθερία εμπνέεται από αξίες και στόχους αλλά δεσμεύεται από το υποσυνείδητο και τις εξωτερικές-αντικειμενικές συνθήκες.

Η προσωπική ερμηνεία της πραγματικότητας.
Συνήθως δεν κατανοούμε την βιωματική πραγματικότητα και τη συμπεριφορά των άλλων με αντικειμενικό τρόπο αλλά την ερμηνεύουμε σύμφωνα με τους δικούς μας υποκειμενικούς, νοητικούς και συναισθηματικούς κώδικες.
Δεν απαντάμε στον άλλο έχοντας κατανοήσει αυτό που πραγματικά είπε. Τα λόγια και η συμπεριφορά του ερεθίζουν μέσα μας ανασφάλειες, φόβους και τραύματα. Στην ουσία δεν απαντάμε στα πραγματικά μηνύματα που μας δίνει αλλά σε αυτό που μας υπαγορεύουν οι δικές μας συναισθηματικές αντιδράσεις.
Δεν έχουμε πλήρη συνείδηση των ψυχικών μας δεδομένων και διεργασιών. Τις περισσότερες φορές δεν γνωρίζουμε το γιατί κάνουμε αυτό που κάνουμε με τον τρόπο που το κάνουμε. Δεν αιτιολογούμε τις πράξεις μας αναζητώντας τα βαθύτερα κίνητρα της συμπεριφοράς μας αλλά δικαιολογούμε τον εαυτό μας εφευρίσκοντας επιχειρήματα που στηρίζουν την αυτοεικόνα μας. Δεν ενδιαφερόμαστε για τις βαθύτερες υποσυνείδητες ρίζες της συμπεριφοράς διότι αλήθειες αυτού του επιπέδου δεν έχουν άμεση χρηστική αξία. Βαθύτερα επίπεδα ανάλυσης της συμπεριφοράς μπορεί να διαταράξουν τους ψυχικούς μηχανισμούς που συγκρατούν την ισορροπία μας. Ο συνήθης στόχος στην καθημερινή ζωή δεν είναι η αυτογνωσία και η αυτοβελτίωση αλλά η ισορροπία και η ικανοποίηση.
Η συμπεριφορά μας λοιπόν δεν είναι αυτόματη αντίδραση σε ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Η συμπεριφορά μας εξαρτάται από τα εσωτερικά νοητικά και ψυχικά φίλτρα σύμφωνα με τα οποία ερμηνεύουμε την πραγματικότητα και αντιδρούμε σε αυτήν. Δεν αντιδρούμε στην πραγματικότητα αλλά σε αυτό που ερμηνεύουμε ως πραγματικότητα.

 Ο καλοπροαίρετος βιασμός του
 πολυδιάστατου εαυτού στην ποιμαντική πράξη.
Ο άνθρωπος είναι βιο-ψυχο-κοινωνικο-πολιτισμικό-πνευματική οντότητα. Όλοι οι παράγοντες όλων των διαστάσεων της ανθρώπινης ύπαρξης επηρεάζουν άμεσα και έμμεσα τη συμπεριφορά. Στην ποιμαντική συμβουλευτική χρειάζεται να παίρνουμε υπόψη μας το βαθμό που οι παράγοντες της κάθε διάστασης προσδιορίζουν την προσωπικότητα και επηρεάζουν τη δυναμική της ελευθερίας. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τον συνομιλητή μας αν δεν γνωρίζουμε το υπαρξιακό και πνευματικό πεδίο στο οποίο κινείται.

Η ελεύθερη βούληση ως δυνατότητα άσκησης της ελευθερίας είναι η ικανότητά διαχείρησης των όρων που δεσμεύουν την ελευθερία. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος στο βαθμό που διαθέτει τη δυνατότητα να συντονίζει τους παράγοντες όλων των διαστάσεων της ύπαρξής του.
Συνοπτικά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τρεις βασικές διαστάσεις οι οποίες χαρακτηρίζουν την ανθρώπινη προσωπικότητα και προσδιορίζουν την ερμηνεία της πραγματικότητας, τη συμπεριφορά και την ελευθερία των επιλογών..

1 - Βιολογική διάσταση
Σωματότυπος, αντοχές, κληρονομικές προδιαθέσεις, ενστικτικές παρορμήσεις, πιθανές διαταραχές ή ασθένειες, βιο-φυσιολογία του εγκεφαλικών και ορμονικών λειτουργιών ...

2 - Ψυχολογική διάσταση
Ισορροπία, ανασφάλεια, αυτοέλεγχος, χαλάρωση, ηρεμία, άγχος, εκρηκτικότητα, ευαισθησία, εσωστρέφεια, επικοινωνιακές δεξιότητες, προσδοκίες, τραυματικές εμπειρίες, νοημοσύνη, πεποιθήσεις …

  3 - Πνευματική διάσταση.
  Οι πνευματικές μεταβλητές που προσδιορίζουν την αντίληψη και τη συμπεριφορά διαμορφώνονται με βάση την προσωπική σχέση με το Θεό και την ένταξη στο σώμα του Χριστού που είναι η Εκκλησία. Τέτοιες μεταβλητές είναι για παράδειγμα: πίστη, υπακοή στο θείο θέλημα, αγάπη, ταπείνωση, θείος έρωτας, θυσία, διακονία. Ο πνευματικός άνθρωπος σχετίζεται με την πραγματικότητα πάντοτε μέσα από το φίλτρο της πνευματικής διάστασης. Θωρακισμένος με το τραύμα της προσευχητικής, προσωπικής σχέσης με τον Θεό ζει τα πάντα μέσα από το πρίσμα της προσωπικής του σχέσης με τον Θεό. Η συμπεριφορά του δεν μορφώνεται τόσο ως απάντηση στις προκλήσεις του κόσμου όσο ως συναίνεση στις προσκλήσεις του Θεού. Ότι κάνει το κάνει με τη βοήθεια του Θεού, για το Θεό.

Το μέγεθος και η ένταση της παρουσίας της κάθε "διάστασης" στην προσωπικότητα διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο:

Στο παραπάνω σχήμα παρατηρούμε ότι:
Στην Α' περίπτωση οι τρεις διαστάσεις επηρεάζουν στον ίδιο περίπου βαθμό την συμπεριφορά.
Στη Β' περίπτωση κυριαρχούν η ψυχολογική και η βιολογική διάσταση.
Στην Γ' περίπτωση κυριαρχεί η πνευματική διάσταση.

Η ποιότητα της ελευθερίας που βιώνει κάθε άνθρωπος είναι συνάρτηση της δυναμικής παρουσίας των τριών διαστάσεων στην προσωπικότητά του.

Στην Α' περίπτωση η ελευθερία ορίζεται και στα τρία επίπεδα και βιώνεται κυρίως ως δυνατότητα εξισορρόπησης των βιο-ψυχο-πνευματικών τάσεων.
Στην Β' περίπτωση η ελευθερία ορίζεται στο ψυχολογικό επίπεδο και βιώνεται κυρίως ως δυνατότητα αυτονομίας και αυτοπραγμάτωσης.
Στην Γ' περίπτωση η ελευθερία ορίζεται στο πνευματικό επίπεδο και βιώνεται κυρίως ως δυνατότητα υπακοής στο θείο θέλημα.

Είναι σαφές ότι οι παραπάνω κατηγοριοποιήσεις
επιχειρούνται για επεξηγηματικούς
λόγους και όχι για να περιγράψουν
με αντικειμενικό τρόπο την ανθρώπινη ζωή.

Στην εξομολόγηση ή την πνευματική συμβουλευτική συμβαίνει συχνά ο πνευματικός να αντιμετωπίζει τον ποιμενόμενο σαν να βρίσκεται στην περίπτωση Α΄ ή Γ΄ ενώ ο ποιμενόμενος είναι πιο κοντά στη περίπτωση Β΄. Αυτή η παρεξήγηση γίνεται συνήθως όταν πνευματικός πατέρας :
  - Δεν έχει προσωπική εμπειρία του πνευματικού αγώνα κατά των παθών, δεν έχει περάσει από τις δύσβατες περιοχές της ασκητικής θεολογίας και επιχειρεί να αλλάξει τον άλλο με διδακτικές παραινέσεις και πνευματικές νουθεσίες.
  - Δεν έχει βρει την ισορροπία του σε ψυχολογικό, διαπροσωπικό και πνευματικό επίπεδο και προβάλλει στον ποιμενόμενο δικά του βιώματα, ανάγκες, φόβους και ανεδαφικές προσδοκίες.
  - Δεν έχει τη δυνατότητα να προσλαμβάνει τον άλλο. Δεν μπορεί να έλθει στη θέση του άλλου ώστε να δει την πραγματικότητα μέσα από τα μάτια του άλλου.
  - Δεν λαμβάνει υπόψη του την ψυχολογική διάσταση του ποιμενόμενου και ανάγει την ψυχολογική διάσταση στην πνευματική, υποπίπτοντας στο σφάλμα του πνευματικού αναγωγισμού.

Ο στόχος της ποιμαντικής διακονίας δεν είναι να περάσει με τη βία ο ποιμενόμενος από το Β' στο Γ΄ στάδιο αλλά να διευκολυνθεί η πορεία της πνευματικής του καλλιέργειας κυρίως μέσα από τον σεβασμό και την αγάπη. Η μεταμορφωτική δύναμη που διαθέτει ο πνευματικός πατέρας δεν είναι οι συμβουλές και οι προτροπές αλλά ο προσωπικός του αγιασμός όπως αυτός φανερώνεται στη σχέση του με τον ποιμενόμενο μέσα από την ταπείνωση και την αγάπη. Η ζωοποιός και παντοδύναμος χάρη του παναγίου Πνεύματος δεν μεταδίδεται με τη δύναμη του λόγου αλλά μεταλαμπαδεύετε με την αγία ταπείνωση και την απαθή, άνεϋ όρων αγάπη. "και ο λογος μου και το κηρυγμα μου ουκ εν πειθοις ανθρωπινης σοφιας λογοις, αλλ εν αποδειξει πνευματος και δυναμεως ινα η πιστις υμων μη ή εν σοφια ανθρωπων αλλ' εν δυναμει θεου." Α΄ Κορινθίους 2,4-5

του Νικήτα Καυκιού